E Vaka i Vola Tabu li na Siga ni Sucu ena 25th Dec?

Na vuravura ena siga ni kua e sa vakatikitikitaka tu na i ka 25 ni Tiseba me vakananumi ka marautaki kina na nona a sucu ko Jisu Karisito mai Peceliema ena 2000 vakacaca na yabaki sa oti. Na taro me da taroga: "E tukuna beka na Kalou ena nona Vosa me da marautaka na Siga ni Sucu i Jisu ena i ka 25 ni Tiseba?" E yavutaki tu beka ena vatu se ena nuku na i vakavuvuli ni Siga ni Sucu? Kevaka e sega, e tiko na ririko ni rawa ni da kiutaki tu ena veivakacalai ni Tevoro ka da sega tu ni kila na kena dina.

Ni da rai ena vuravura ni kua, era sega wale ga ni marautaka na  Christmas o ira na Lotu Vakarisito. Era marautaka tale ga na kena holiday o ira na sega ni vakabauti Jisu ka vuqa na ka me vaka na Christmas Tree, na Wreath, na Father Christmas era vakaveiwekanitaki tu ena i ka 25 ni Tiseba. O ira na veika oqo e sega sara ni dua na kedra i sema vei Jisu Karisito. Na ka e vakaloloma ni o ira tale ga na Lotu Vakarisito era sa kauta mai na veika oqo ena loma ni nodra veivale me waki vata tu ena nodra marautaka tiko na Siga ni Sucu.

Na i matai ni ka me da kila, e da na sega vakadua ni raica ena i Vola Tabu ni tukuna na Kalou se o Jisu me da dau vakatikitikitaka e dua na siga me marautaki kina na nona a mai sucu vakatamata. Eda na raica tale ga mai ena i vakadinadina ni Vosa ni Kalou ni o Jisu e a sega ni sucu ena i ka 25 ni Tiseba.

O Jisu e a sucu ena vanua vaka Palestine. Ena vula ko Tiseba, na i vakarau ni batabata ena vanua vaka Palestine e dau tiko ena 6 kina 13 na Degrees. "A sa so nai vakatawa ni sipi e na vanua ko ya, era sa tiko mai na vanua veico, a ra veivuke me vakatawa na sipi e na bogi." Luke 2:8. Ena ka lialia vei iratou na i vakatawa ni sipi oqo me ratou tiko vata kei ira na sipi e tautuba ena vula i batabata. E vakadinadinataka kina vei keda ni o Jisu a sega ni sucu ena vula batabata ko Tiseba. E a sucu ko Jisu ena dua na gauna katakata. Na Vola Tabu tale ga e kaya ni a vakarota mai ko Sisa na Tui kei Roma me caka e dua na kumuni vakacavacava mai vei ira kece na lewe ni nona matanitu. Ena ka lialia me caka tu na i tavi levu oqo ena vula i batabata ka ni gadrevi e levu na veitosoyaki.

O cei ga e a sucu ena i ka 25 ni Tiseba ka da marautaka tiko qo na Lotu Vakarisito?

Eda na lako ena i Vola Tabu me da lai vakelia mai kina na i tekitekivu ni veika kece oqo. Sa i valavalaca na tamata ka sa tubu vakalevu sara na ca e vuravura. Eda kila na i talanoa ni a qai luvuca na vuravura na Kalou. Eratou a qai bula ga ko Noa kei na nona matavuvale. O iratou na lewe tolu na luvena ko Ame, Jefeca kei Semi, eratou a qai vakatawana tale na vuravura ena nodratou kawa. Mai na kawa nei Ame e a tubu mai kina e dua na turaga qaqa ka vakatokai ko Nimiroti.

Na i Vola Tabu e kaya, "A sa sucu ko Nimiroti na luve i Kusa; sa vakatekivu ko koya me tamata kaukauwa e vuravura: sa yaco ko koya me tamata gumatua e na mata i Jiova e na dauvakasasa manumanu e yavai va: o koya oqo sa daukainaki kina, Sa vakataki Nimiroti, ko koya na tamata gumatua e na mata i Jiova e na dauvakasasa manumanu e yavai va. Ia nai tekivu ni nona matanitu ko Pepeli, kei Ireki, kei Akata, kei Kaline, e na vanua ko Saina. Vakatekivu 10:8-10. 

E vica na matanitu lelevu e a tauyavutaka na turaga qaqa oqo:

1. Pepeli (Babel) ka vakaveiwekanitaki kina na kena a tara na vale levu mai Pepeli ena Vakatekivu wase 11. Ena veitabagauna mai muri, e a kilai na matanitu oqo ena yaca na Babylon.
2. Ireki (Erech) e kilai ena kena i vosavosa taki ena gauna oya ni vanua o Uruk. Na vanua oqo e toka ena northwest ni vanua ko Ur, na nona vanua ko Eparaama ena i Vola Tabu. Na vanua oqo e sa kilai tu ena gauna oqo ena vanua vaka Iraq. 
3. Akata (Achad) e kilai ena tukutuku ni gauna makawa ni toka ena vanua e rau mai veivolekati sara toka kina na uciwai na Taikirisi kei na Uferetisi. Ena veitabagauna eso, e a kilai tu na vanua oqo ena matanitu ko Akkadia. 
4. Kaline (Calneh) e sega ni levu na ka e volai me baleta io era vola ga na daunitukutuku ni gauna ni koro oqo e tiko ena yasana e cake kei Syria ena gauna oqo. 

O ira na veimatanitu oqo era tiko ena vanua e vakatoka na i Vola Tabu The Valley of Shinar. Ni ra vakadikeva na daunivuku na i tukutuku ni gauna, na region qo e tiko ena kedrau maliwa na uciwai na Taikirisi kei na Uferetisi ka ra vakatoka na Historians me o Mesopotamia. Na vanua e tauyavu mai kina na vei civilizations eso ni oti na waluvu. Era a digitaka na vanua oqo ko ira na tamata baleta ni vanua bucabuca vinaka ka uro na kena qele baleti rau na uciwai e cici kosova tu. Na matanitu kaukauwa me vaka i Asiria kei Papiloni era a tekivutaki mai ena vanua oqo.

Mai na kawa nei Semi na luve i Noa, e kaya na i Vola Tabu, "A luve i Semi; ko Ilama (Elam), kei Asuri (Asshur), kei Afakisati, kei Luti, kei Erami." Vakatekivu 10:22. Eda raica ena mape e toka e cake na yacadrau ko Elam kei Asshur. Erau tamadra e rua na matanitu lelevu ena vanua vaka Mesopotemia. Ko Asshur e tamadra na kai Assyria. Ena vanua ko Mesopotemia, a kacivi Eparaama tani mai kina na Kalou. E dua ga na ka e kilai me baleti ira na veimatanitu oqo: era matanitu qaravi kalou matakau. 

Ena nodra vakabauta vaka-iceni na vanua vaka Mesopotemia, e vica na kalou lelevu era dau qarava:

• An (Akkadian: Anu), na kalou ni lomalagi, e dau qarava o koya na i vola ni vula kei na vei tabagauna eso ka vakatakilakilataki ena vei kalokalo.
• Enlil of Nippur, na kalou ni cagi kei na veiteitei kei na i yaya ni cakacaka ena i teitei. O Enil e dau nona i tavi me vakayacora na nodra lewa na vei kalou oqo.
• Ninhursag (also known as Nintur and Ninmah), na kalou yalewa ni qele veivatu, na veiulunivanua kei na veivanua dravuisiga. E kalou tale ga nodra na asa kila, na me kila kei na dia. Na kalou yalewa oqo e dau qarava tale ga na nodra vakasucumi na gone.
• Enki (Ea), na kalou ni veiwai kamica kei na veico ni wai. E kalou vakasama maqosa duadua ka dau vakayagataki vakalevu me dau walia na leqa ka taleitaki vakalevu mai ira na veikalou oqo kei ira na tamata.
• Na kalou ni vula ko Nanna (Sin); na kalou ni kurukuru, waluvu kei na siviyara ko Ninurta; kei Meslamtaea, Ninazu, and Ennugi. O iratou oqo e ratou luvei Enil.
• Ko Sin na kalou ni vula, e lewe tolu na luvena ko Utu (Shamash) na kalou ni matanisiga kei na lewa dodonu, ko Ishkur (Adad), kei na luvena yalewa ko Inanna (Akkadian: Ishtar) na kalou yalewa ni valu, na veidomoni, na kalokalo ni yakavi, kei na kalokalo i vola siga.
• Ko Inanna e a qai vakamautaki Dumuzi (Akkadian: Tammuz) na kalou ni vuavuai vinaka, na bula vou kei na vula i katakata. Na nona mate e dau vakatakarakarataki ena kena dau mate na sore ni kau ka dau bula tale mai me tekivuna e dua na gauna ni teitei vou.
• Na vanua butobuto ena ruku i vuravura e rau veiliutaki tu kina na kalou yalewa ko Ereshkigal kei na watina ko Nergal, O i rau oqo e rau a vakarota mai na nona mate ko Tammuz.

Vei ira na veikalou oqo, e lewe tolu vei ira eratou kilai tani ni ratou lewena na Astral Triad, lewe tolu na kalou eratou veiliutaki tu ena lomalagi. 

1. Nanna (Sin) : na kalou ni vula.
2. Utu (Shamash) : na kalou ni matanisiga kei na lewa dodonu (justice).
3. Inanna (Ishtar) : na kalou yalewa ni kalokalo, na i valu kei na veidomoni.

O iratou na lewe tolu na kalou oqo eratou vakadavora na yavutu ni qaravi kalou ni veilomalagi ena veigauna ena muri mai. O ira na kai Kenani (Canaanites) era dau qarava e dua na Kalou yacana ko Moleki (Molech). 

Na i Vola Tabu e kaya ni o ira na kai Isireli era a bale tale ga ka kauta mai na nodra i valavala ni qaravi Kalou na tamata oqo. A dau cudruva na i valavala oqo na Kalou ka a kaya vei Sefanaia na parofita me kaya, "Au na dodoka talega na ligaqu me’u tabaki ira na Juta, kei ira kecega na kai Jerusalemi; ia ka’u na muduka tani mai na yasana oqo na tamata sa vo vei Peali, kei na yacadra na Kimerimi, ko ira vata kei na bete; kei ira era sa soro e na dela ni veivale ki na kalokalo ni lomalagi; kei ira era sa soro ka bubului vei Jiova, ka bubului vei Malikami (Moleki); kei ira era sa vuki tani vei Jiova; ka ra sa sega ni vakasaqarai Jiova, se tarogi koya." Sefania 1:4-6. Na qaravi Peali na nodra kalou na kai Filisitia kei na kai Sidoni, kei Moleki na nodra kalou na kai Kenani sa i koya na nodra qaravi na kalokalo, vula kei na matanisiga.

O ira na veimatanitu mai muri era a qai kauta ga mai na nodra vakabauta ena yavu ni qaravi kalou sa vakadavora oti mai ko Nimiroti ena vanua ko Mesopotemia. A drodro sobu tiko mai vakamalua na qaravi kalou matanisiga ka mai cevura ena gauna ni veiliutaki ni matanitu ko Roma ni oti e 400 na yabaki ni nona sucu ko Jisu. Era vakatoka na lotu oqo na Mithrism. O ira na lewena na lotu oqo era vakabauti Mithra na kalou ni matanisiga kei na lewa dodonu (justice). Era vakabauta ko ira oqo ni o Mithra e a sucu ena i ka 25 ni Tiseba. 

Ena gauna ni nona veiliutaki e vuravura ko Roma, era dau marautaka ko ira na qaravi kalou matakau e dua na olodei e vakatokai na se Saturnalia - e vakagolei ki vei Saturn na kalou ni vuavuai vinaka, ni bula vou kei na tatamusuki, kei kena dau vakavoui na rarama kei na yabaki vou. E rau tautauvata na kalou oqo kei na nodra kalou makawa na kai Akkadia ko Tammuz. Era dau marautaka na olodei oqo ko ira na kai Roma mai na i ka 17 ki na i ka 24 ni Tiseba, na gauna e dau lako mai kina na Winter Solstice. Era dau kana, gunu, marau ka dau cakava e vuqa na i tovo vakasisila eso ena gauna oqo. Ena i ka 25 ni siga, era dau marautaka kina e dua na solevu e vakatokai na Natalis Invictus, na kena marautaki na nona sucu na kalou matanisiga. 

Vei ira na dau qaravi kalou matanisiga ena gauna e liu, era a dau vakadikeva ena matanisiga e dau yawa duadua mai na vuravura ena i ka 20 se i ka 21 ni Tiseba. Era vakatoka na gauna oqo na Winter Solstice. Na siga e dau voleka duadua mai ki vuravura ena i ka 20 se i ka 21 ni June, ka vakatokai tu na Summer Solstice. 

Ni da vakaraica tiko na i tukutuku ni veigauna oqo, eda sa rawa ni kila na vanua e lai kauta mai kina na Lotu Vakarisito na kena dau marautaki na Siga ni Sucu ena i ka 25 ni Tiseba. Na i valavala oqo e sega ni vakai Vola Tabu ka kau mai vei ira na dau qaravi kalou matanisiga. A tubu mai ena loma ni matanitu o Roma e dua na turaga yacana ko Constantine I. A yaco na turaga oqo me Emperor kei Roma ena 324 AD, a vakaduavatataki Roma vakadua kina ko koya ena Lotu Vakarisito. Baleta ni levu na tiko yavavala ena kedra maliwa na Lotu Vakarisito kei ira na lotu matakau, e a cakava kina e levu na compromise ko Constantine I ena nona matanitu me vakaduavatataka na lotu e rua. E dua vei ira na lewa oqo sai koya na kena buli me siga ni sucu i Jisu na siga era dau marautaka na qaravi kalou matanisiga, na i ka 25 ni Tiseba.

Eda sa raica oqo na vanua e lai vu mai kina na i vakavuvuli vakatevoro oqo ni siga ni sucu ena i ka 25 ni Tiseba. Qo ni ko sa kila na kena dina, e dodonu vei iko mo cakava kina e dua na ka. Ko Jisu e kaya, "Qarauni kemudou vinaka de vakacalai kemudou e dua. Ni ra na lewe vuqa era na lako mai ka vakacavutaki au, ka kaya, Oi au na Karisito; ia ka lewe vuqa era na vakacala." Maciu 24:4-5. E dua na Jisu eda vakabauta tiko qo ni sucu ena i 25 ni Tiseba - oya e Jisu lasulasu ka veivakacalai. 

Ni da raica na kena marautaki na siga ni sucu ni kua, e levu ga na kana, gunu kei na marau vakalialia me vaka era dau cakava na kai Roma mai liu. Eda cakava tu na veika oqo ena lecaika ni da vakacalai tu mai ena nona waini ni veivakamatenitaki na Tevoro. O cei o Father Christmas? Na cava nai balebale ni Christmas Tree? E vuqa vei keda eda kuitaki tu ena lasu kei vuravura ka da sega tu ni kila!

Me qai solia vei kemuni na Kalou na kaukauwa mo ni luvati kemuni laivi mai ena i vakavuvuli lasu ni siga ni sucu. 

God Bless You All...