Nai tekitekivu ni qaravi kalou lasu

Ni oti na nona a luvuca na Kalou na vuravura ena gauna nei Noa, eratou a tekivuna vou e dua na kawa tamata ko iratou na luvena ko Jefeca, Ame kei Semi. Na i yaloyalo era e vakaraitaka tiko na kawa era a drodro sobu mai me yacovi iratou na 12 na luvei Jekope.

O ira na veiyaca oqo era tamadra na veimatanitu era a qai tubu mai e delai vuravura ena veitabagauna eso. 

Mai nodra vakadidike na kena dau, na waqa nei Noa e vakabauti ni a mai voca koto ena dua na ulunivanua mai Turkey ka vakatokai ko Ararata.

Ni oti na kena luvuci na vuravura, ena mate kece tu na veikau, na co, na i teitei kei na veika e dodonu me vakania na tamata. Era na vakasaqara na tamata na vanua bulabula ka rawa ni tubu vakatotolo kina na i tei kei na veikau me rawa ni ra na kana kina. O ira na kawa tamata ena gauna oya era a mai vakatawana na vanua era vakatoka na Historians ena gauna oqo me o Mesopotamia. Na yaca qo na Mesopotamia e kena i balebale the land between rivers se dua na buca bulabula. 

Na vanua bucabuca oqo e bulabula vinaka baleta ni cici kosova toka e rua na uciwai lelevu na Uferetisi kei na Taikirisi. Na veimatanitu kece era tu ni kua e delai vuravura era vu mai ena nodratou tauyavu e ke na luve i Noa kei ira kece na nodratou kawa. Na mape e toka qo era e vakaraitaka na veitabagauna kei na veimatanitu era mai vakatawani Mesopotamia.

Mai na vanua tale ga oqo, e tubu mai kina na i tekitekivu ni qaravi Kalou matakau. E dua na yaca eda na vakagolea kina na noda vakadidike, sa koya na makubui Noa vakarua ko Nimiroti na luve i Kusi. Na turaga oqo e kaya na i Vola Tabu ni "tamata kaukauwa e vuravura...ka...tamata gumatua e na mata i Jiova e na dauvakasasa manumanu e yavai va." Vakatekivu 10:8-9. 

E vica na koro lelevu e tara cake na turaga oqo ka ra tekivu mai kina e vica na matanitu lelevu era kilai tu ena i tukutuku ni veitabagauna. Na i Vola Tabu e vola na dui yacadra na veikoro oqo:

1. Babel - nai tekitekivu ni matanitu ko Babylon
2. Erech (Uruk) - nai tekitekivu ni matanitu ko Sumer
3. Accad (Akkad) - nai tekitekivu ni matanitu ko Akkadia
4. Calneh - e lailai sara na ka e volaitukutukutaki baleta na koro oqo

Ko iratou na va na koro oqo e kaya nai Vola Tabu (Vakatekivu 10:10) ni ratou tiko ena buca mai Shinar. Na kenai talanoa eda kila:

VAKATEKIVU 11

1 A sa gusu vata ko vuravura taucoko, a sa dua vata ga na kena vosa. 2 A sa yaco, ni ra a lako vaka ki na tu-i-cake, era kunea e dua na buca mai na vanua ko Saina; a ra sa tiko kina. 3 A ra sa veikayaka vakataki ira, Tou ia mada, tou cakava na vatu-buli, ka tavuna vakavinaka. Ka sai sosomi ni vatu na vatu-buli, ka sai sosomi ni lase na qele dregadregata. 4 A ra kaya, Tou ia mada, tou tara e dua na noda koro, ka dua na vale cecere, me yacovi lomalagi na delana; tou cakava me rogo kina na yacada, de sa da dui vakasevi yani e dela i vuravura taucoko. 5 A sa lako sobu ko Jiova me raica na koro kei na vale cecere, era tara na tamata. 6 A sa kaya ko Jiova, Raica, sa dua vata ga ko ira na tamata, a sa dua vata ga na vosa vei ira kecega; a ra sa vakatekivu ni kitaka na ka oqo: ia ena qai sega e dua na ka me tarovi ira e na ka era nakita: 7 tou ia mada, tou lako sobu, ka vakasesea na nodra vosa, me ra kakua kina ni veikilaki vosa. 8 A sa dui vakasevi ira maikina ko Jiova, ki dela i vuravura taucoko: a ra sa cegu ni tara tiko na koro. 9 O koya sa vakatokai kina na yacana ko Pepeli; ni sa vakasesea maikea na vosa ni vuravura taucoko ko Jiova: a sa dui vakasevi ira maikina ko Jiova, ki dela i vuravura taucoko.

Na i volatabu e kaya ni ra a duavata kece tu e ke na tamata kece ena delai vuravura. Eda rawa ga ni cakacakataka ni o Nimiroti e nodra tui baleta ni nona matanitu e kovuta kece tu na buca ko Shinar. Eda raica ni kaya na i Vola Tabu ni i naki ni kena tara na vale levu oqo me vakaduavatataki ira kece na tamata ka me dua ga na yacadra. Eda qai kila ni sega ni vakatara na Kalou na ka oqo.

Ni oti na nona vakasesea na Kalou na nodra vosa, "Sa lako tani yani ko Nimiroti mai na vanua ko ya ki Asiria, a sa tara na koro ko Ninive, kei na koro ko Riopoci, kei Kela, kei Risini, e na macawa i Ninive kei Kela; ko ya na koro levu." Vakatekivu 10:11-12. Na vanua ko Asiria nona qele ko Asshur na luvei Semi, ka makubui Noa.

Na ka a yaco mai na vanua ko Pepeli e vakaraitaki levu ni talaidredre ni tamata ena nodra via vakacala na vosa ni yalayala ni Kalou ni na sega ni luvuca tale vakadua na vuravura. E dua na ka era vakadeuca ko ira na daunitukutuku ni gauna me baleti ira na veimatanitu oqo - era matanitu sega ni vakabauti Jiova na Kalou na Dauniveibuli. Eda sa vakarau raica yani qo na kena sucu na qaravi kalou matakau mai na gauna nei Nimiroti.

Ena nona volavola ko Paula, e vakaraitaki mai kina e dua na vakasama titobu baleta na kena sucu na qaravi kalou tani:

ROMA 1

18 Ni sa vakatakilai mai lomalagi na cudru ni Kalou ki na nodra i valavala ca kecega kei na nodra tawa-dodonu na tamata, era sa tarova nai vakavuvuli dina e nai valavala tawa-dodonu; 19 ni sa rairai e na kedra maliwa na ka ni Kalou sa kilai rawa; ni sa vakaraitaka vei ira na Kalou: 20 ni sa kune na veika ni Kalou e vuni tu, io, na nona kaukauwa tawa mudu kei na nona tu Vakalou, ni sa kilai oti e na veika sa buli, mai na gauna sa buli kina ko vuravura; o koya oqo sa sega kina na nodra ulubale. 21 Io, ni ra sa kila tiko na Kalou, era sa sega ni vakarokorokotaka me vaka sa Kalou, se vakavinavinaka; ia sa lialia mai na nodra nanuma, a sa butobuto mai na yalodra sa sesewa. 22 Ni ra sa kaya tiko era sa vuku, era sa lialia mai; 23 a ra sa vakaisosomitaka na serau ni Kalou sa sega ni mate rawa, e na matakau me vaka na tamata sa ra mate wale, kei na manumanu vuka, kei na manumanu e yavai va, kei na veika sa qasi voli. 24 O koya sa biuti ira kina na Kalou me ra qeleqelewa e na dodomo ni yalodra, me ra vakavelavelataka kina na yagodra vakai ira: 25 ia era sa vakaisosomitaka nai vakavuvuli dina ni Kalou, e na ka e lasu wale, a ra sa soro kina ka qarava na ka sa buli ka segai ko koya sa bulia, o koya sa nona na vakarokoroko ka sega ni mudu. Emeni.

O ira na tamata ena gauna oya era kila tu vakavinaka ni tiko na Kalou na Dauniveibuli ka vakatakilai koya tu vei ira ena veika bula (nature). Ena levu ni veivakacalai ni tevoro kei na nodra talaidredre, era a sega kina ni via vakarokorokotaka na Dauniveibuli ka vakatekivu mera qarava na veika buli me vaka na matanisiga, kalokalo, vula ka cakava na veimatakau eso. 

Ena gauna nei Nimiroti, era a tauyavutaka kina na tamata na qarava na veikalou ni lomalagi eso. Era vakabauta ko ira na kai Mesopotemia ni o ira na nodra vei kalou era tiko mai lomalagi (heavens) kei na ruku i vuravura era (netherworld). E vica toka na kalou lelevu era lewena tiko na Mesopotemian Pantheon se matavuvale vakalou:

1. An the God of Heaven - Na kalou ni lomalagi ka qarava tu na gauna kei na i vola ni vula. E tukuni ni o koya e tosoya na kena buli na vuravura. E nona i wasewase o koya na Equitorial Sky se na wasewase ni lomalagi e na dela e loma kei vuravura.
2. Enlil the God of Earth and Sky - Na nodra tui na vei kalou ka lewa tu na cagi, na maliwa lala, na vuravura kei na kena veidraki eso kei na kurukuru kei na yaseyase. E veiliutaki tu o koya ena Northern Sky se na wasewase ni lomalagi ka kovuta tu na northern hemisphere. 
3. Enki the God of Water - E kalou vuku ka vakasama maqosa duadua vei ira. E lewa tu o koya na veiwai kei na waitui eso. E nona cakacaka tale ga na veicakacaka ni liga eso kei na cakacaka mana. O koya oqo e liutaka tu o koya na Southern Sky se na wasewase ni lomalagi ena southern hemisphere.
4. Ninhursag the Mother Goddess - Oqo na kalou yalewa era vakabauta ni Mother Goddess. E vakabauti ni qarava tu o koya na bula vou kei na veikabula era tu e vuravura. Eda sa vakatokai koya tu ni kua me ko Mother Nature. 
5. Utu/Shamash the Sun God - E vakatakarakarataki vua na matanisiga. E kalou talega ni lewa dodonu (justice). 
6. Sin/Nanna the Moon God - Sa koya oqo na kalou ni vuku ka vakatakarakarataki koya na vula.
7. Inanna/Ishtar the Evening Star - E vakatakarakarataki koya na kalokalo ni yakavi ka qai mai kilai i muri ni o Venus. O koya e kalou yalewa ni veidomoni, veiyacovi, ma garogaro kei na i valu.

O ira na kalou e vitu oqori e cake era bibi duadua ena nodra qaravi kalou ena gauna makawa mai Mesopotemia. Era vakatokai ira na tamata ena gauna oya "the seven gods who degree the fate of men": na vitu na kalou era lewa tu na tamata kece e vuravura. E levu tale tu na nodra veikalou ena gauna mai liu. Ni da lai vawilika na kedra i talanoa na veikalou oqo, eda na raica ni ra duidui sara mai vei Jiova na Kalou Dina.

Ena nodra veiseyaki na tamata ni oti na nona vakasesea na Kalou na nodra vosa mai Pepeli, era a kauta vata kei ira na nodra vei kalou matakau oqo ka ena nodra dui vosa ga era a vakayacani ira kina. E levu na kena i vakaraitaki e tu ena i Vola Tabu kei na History.

Ena gauna e veiliutaki tu kina ko Nebuchadnezzar I na tukai nei Nebuchadnezzar II ena koro makawa ko Papiloni, e nodra tui na kalou ko Marduk ka ra mai vakatokai koya e muri me o Bel - na kenai balebale na Lord. Na i vakatakarakara nei Marduk ko Jupiter na planet levu duadua ena loma ni noda Solar System. 

Ena gauna nei Solomoni na Tui (1 Tui 11:5), era a vecei koya o ira na watina mera qaravi Astarte na nodra Kalou yalewa na kai Kenani. E kaya na History ni o Astarte e kalou ni veiyacovi, veidomoni kei na i valu. O koya ga na kalou makawa mai Mesoptemia ka vakatokai me o Inanna se o Ishtar. 

Ena gauna nei Ilaijia na Parofita (1 Tui 18), a kauta mai ko Jesipeli ki Isireli na qaravi Peali se ko Baal, na nodra kalou na kai Saitoni kei na kai Kenani. Na kena i talanoa e kaya ni o Baal e nodra tui na veikalou kece era vakabauta. Sa koya ga oqo ko Marduk se ko Bel mai Papiloni.

Ena i vola nei Sefanaia na parofita, e tukunikataki tu ena wase dua na nona sa cudruvi ira tiko na kai Jiutia na Kalou baleta ni ra sa qaravi kalou tani tiko. Na tikina e lima e kaya, "...era sa soro e na dela ni veivale ki na kalokalo ni lomalagi; kei ira era sa soro ka bubului vei Jiova, ka bubului vei Malikami." Sefania 1:5. Na i Vola Tabu e kaya ni o ira oqo era soro tiko vei Malikami. Oqo ko Molech na nodra kalou na kai Moapi kei ira na kai Kenani ka ra dau vakacabori kina ko ira na gone lalai. Na i balebale ni vosa qo na Moloch na tui se turaga.

Ena gauna makawa kei Irani, rauta ni 1500 na yabaki ni bera na gauna nei Jisu, era a vakabauta tu e dua na kalou yacana ko Mithra, na kalou e dau vauca na veidinadinati ka vakabauti ni koya na rarama e raica kece tu na ka kece. Era a vakabauta na tamata ena gauna oya ni sai koya na matanisiga. Sa koya ga oqo ko Utu, na kalou makawa ni matanisiga. Oti vica na udolu na yabaki na kena dromu tu na matavakabauta oqo, e a qai cevura tale mai ena 2nd century BC, ena gauna a veiliutaki tiko kina na matanitu ko Roma ena delai vuravura. Na i valavala vou ni Mithraism sa koya na vakabauta ni yalo dina vei ira na tui.

Ena vanua ko Ijipita, e drodro sobu yani kina na i revurevu ni qaravi kalou tani. E vica na toka na nodra kalou kilai levu:

1. Amun-Ra - Na kalou e kilai ni lewa na veika kece. Sai koya ga oqo ko An mai na gauna makawa kei Mesopotemia.
2. Isis - E dua vei ira na kalou yalewa rogo levu mai Ijipita. Era vakatokai koya Mother of the Gods ka dau veiqaravi vei ira na veikalou kei ira na tamata. Sa i koya ga oqo na kalou-yalewa makawa mai Mesopotemia ka vakatokai me o Ninhurag, na Mother Goddess.
3. Osiris - Era vakabauta na kai Ijipita ni o Osiris e nodra tui na veikalou. E kalou ni rukuivuravura (underworld) ka lewa tu na nodra vuravura na mate.
4. Ra - Na nodra kalou ni matanisiga na kai Ijipita. Sa koya ga oqo ko Utu na nodra kalou makawa ni matanisiga na kai Mesopotemia.
5. Horus the Younger - Na luve i Isis ka dua vei ira na kalou kaukauwa duadua ena vakabauta vaka Ijipita. E dau vakatakarakarataki vua na vula kei na siga. E kilai o koya ni kalou ni lomalagi ka e dau raica tu na veika kece ena matana era vakatoka The Eye of Horus. E nodra kalou na Tui kece kei Ijipita.
6. Ptah - Sai koya oqo na kalou era vakabauta na kai Ijipita ni bulia na veika kece. O koya a bula tu ni se bera o ira na vo kece ni veikalou ni Ijipita.
7. Thoth - Sai koya oqo na nodra kalou ni vuku na kai Ijipita. E rau tautauvata sara ga vata kei Enki na nodra kalou makawa na kai Mesopotemia.

E levu tale tu na veikalou ni Ijipita, io na ka e matalia baleti ira na veikalou oqo ni ra veiwekani kece tu vata kei na veika buli me vaka e kaya oti tiko mai cake ko Paula vei ira na kai Roma, "Era sa sega ni qarava na Dauniveibuli ka ra qarava na ka buli."

Sa koto qori era na nodra veivakabauta na veimatanitu eso era a qai muri mai:

GREEK PANTHEON

Eda raica wale tiko ga qo e vica na kalou nodra na duidui tamata era a qai tubu mai vuravura ni oti na waluvu. Ni kua na vuqa na veikalou era dui qarava na veitabatamata eso. E yaco mada ga mai ena noda vanua vaka Pasifika. Oi keda na kai Viti e tu tale ga na veikalou eda dau qarava tu e liu. Ko ira na kai wasa Pasifika era dui tu tale ga na veikalou era a dau vakabauta tu. O ira kece na veivakavuvuli oqo era a tekivu mai ena nona a vakaduria ko Nimiroti na nona matanitu ka vakadavora na yavu ni qarava na veikabuli. Na ka vakaloloma levu ni sa yaco tale ga me curuma mai na loma ni Lotu Vakarisito na nodra i vakavuvuli na qaravi kalou tani.

Na Kalou e vakarota ena nona Lawa ni Vunau e Tini:

LAKO YANI 20

3 Me kakua vei iko na kalou tani, koi au duaduaga. 4 Mo kakua ni cakava vei iko e dua na matakau ceuceu; se dua nai vakatakarakara ni ka mai lomalagi e cake, se dua na ka e tu e vuravura era, se dua na ka e na wasawasa e na yasa i vuravura: 5 mo kakua ni cuva vei ira, se qaravi ira: ni’u sa Kalou vuvu, koi au ko Jiova na nomu Kalou, au sa sauma na nodra caka ca na qase vei ira na luvedra, ka yacova nai katolu ni tabatamata kei na kenai kava, vei ira sa cati au; 6 ia ka’u sa vakatakila na loloma vei ira nai tabatamata e udolu, vei ira era sa lomani au, ka muria na noqu vunau.

E dau cata na Kalou me da dau goleva na nodra i vakavuvuli na qaravi kalou tani. E kaya o Paula vei ira na kai Koronica:

2 KORONICA 6

14 Dou kakua ni veitokani vata vakatani kei ira era sa sega ni vakabauta: sa veitokani vakaevei na yalododonu kei na tawa-yalododonu? se rau sa veiwekani vakaevei na rarama kei na butobuto? 15 se rau sa veivinakati vakaevei na Karisito kei Piliali? se rau sa vakaitavi vata vakaevei ko koya sa vakabauta kei koya sa sega ni vakabauta? 16 se rau na to vata vakaevei na vale ni Kalou kei na veimatakau? ni da sa vale ni Kalou bula; me vaka sa kaya na Kalou, Au na tiko e na lomadra, ka lako voli kina; ia kau na nodra Kalou, ka ra na noqu tamata. 17 O koya oqo Mo dou qai lako tani maivei ira, ia dou tawasei tu, sa kaya na Turaga, Ka dou kakua ni tara na ka sa sega ni savasava; Au na qai vakabauti kemudou, 18 Ia kau na yaco me Tamamudou, Ka dou na yaco me luvequ tagane kei na luvequ yalewa, sa kaya na Turaga Kaukauwa sara.

Ena gauna ni kua, eda sa vakatovotovotaka sara tu ga na qaravi kalou tani ena noda veivale. E vuqa na veika oqo eda solia kina na noda vakabauta io era ka lasu kece me vaka na kedra i talanoa na veikalou ni gauna makawa. E liu era dau qarava na kalokalo, vula kei na matanisiga. Ni kua eda sa qaravi ira tu na noda SUPERSTARS. 

Na Tevoro sa vakacalai keda sara ga vakalevu na kawa tamata ka da sega tu ni kila ni veika eda cakava tu e cala ena mata ni Kalou. Sa lai yaco sara mada ga na qaravi kalou matakau ena loma ni Lotu Vakarisito. Ena siga ni kua, eda raica ga na veimatakau ena loma ni veivalenilotu ni Lotu Katolika VakaRoma. 

Na kena dau marautaki na Siga ni Sucu kei na Siga ni Mate e sega sara ga na kena i sema ena Vosa ni Kalou ka lai kau kece mai koya ena nodra i vakavuvuli na dau qaravi kalou matanisiga ena gauna vaka Roma. Na Lotu Vakarisito esa veisautaka na Siga ni Vakacecegu nona na Kalou mai nai kavitu ni siga (Saturday) ki nai matai ni siga (Sunday) - na siga era dau qaravi kalou matanisiga kina ko ira na kai Roma. Na veivakavuvuli kece oqo e vakacuruma mai vakamalua ena loma ni Lotu na Tevoro me rawa ni da vakacalai me da talaidredre vua na Kalou, me vaka na nona a vakacalai Ivi mai na were mai Iteni na Gata.

Sa tete ka vakavatukana sara na nona lalawa na Tevoro ena nona a vakadavora mai na yavu ni qaravi kalou tani ni oti ga na waluvu ka sa sikabotea tu na bula ni tamata kece ena vuravura ni kua. Kerekere mo ni yadra ka cakava kina e dua na ka.

God Bless You All...